جواحر جيَوني
| جواهر لعل ذ آ هر لعل نھروءَ جي اتم ڪٿا]
جواهرلعل نهرو
سنڌيڪار
سنڌي سات گهر حيدرآباد سنڌ
*7ع
سمورا حقءڪ واسطا اداري وٽ محفوظ سنڌي ساهت گھر_ ڪتاب نمبو 275
.»
ڪتاب جو نالو: جواهر جيُوني لمگڪ: جواهر لعل نهر
سنديڪار: آنيرٽ وسنت
موضوع: اتتمر ڪهاڻي
ڇاپو: اداري پاران پهريون, جنوري 3015ع ڇپائيندڙ: سنڌي ساهت گهر, حيدرآباد, سنڌ قيمٿ: _-6007 اه سؤوپيا؛
ڪتاب ملڻ جا هنڌ آئيڊيل ڪتاب گهر, راٻم اسڪوائر, حيدر چوڪ گاڏي کاتو حيدرآباد سنڌ سنڌي ساهت گهر, دڪان نمبر 4 سيد آرڪيڊ. روزان عبرت گهٽي گاڏي کاتي حيدرآباد سنڌ 0300-48 :1005 022-001 :]9
سنڌي ادبي بورڊ بوڪ استا[ لڪ چاڙهي, حيدرآباد, (022_3633670 مدني ڪتاب گهر, دادو, 0300_3203464
جنيد بوڪ اسٽور دادو, 0303..3652040
سليم نيوزايجنسي, دادو, 3270628 ._0302
وسيمر بوڪ اسٽور, لکير, شڪاريور, 03073529117
الفتح نيوزايجنسي مهراڻ مرڪز سکر, 0309_9313528
مهراڂ ڪتاب گهر, گهنٽي ڦاتڪ. لاڙڪاڻق 03013472125
رهبر بوڪ اڪيڊمي. لاڙڪاڻي. 3468755 0302
رابيل ڪتاب گهر لاڙڪاڻوو, 0307_3471205
عزيز ڪتاب گهر, بکراج روڊِ, سکو. 0712007402
بوڪ ورلڊ, راب سپينٽر, لگ عسڪري بپئنڪ., بندر روڊ, لاڙڪاڻو. 7548804 _ 0333 المهراڻ ادبي گهر, ٿاڻو روڊ, سانگهڙڑ 03002913588 ڪائياواڙاسٽور,اردو بازار ڪراچي. 2218025 2638025
ڪِنگ پن ڪتابي ميلو پريس ڪلب, حيدرآباد سنٽ, 0322_3085213
لاغب2]۱) +]]]+لالا رل
ا٣ا ڪا" اها )٣18٣!#٣ڃل 2 ]/الا ۱]8]](۱آ :0 7٣8٣818160 ٣192 ٣8 :7 160 ]5 !9]ر)]
)1]18٣1]٣1817 9 پا اک . 18] 08]100ا 1008٣ 20158, 08606 لش 6 65
٣])!حڃ 6 600/=
* ٻ اکر
* مهاڳ
«* ديباچو
ڪشمير مان ڪُوچ ٻالڪ اوستا
سافي
و
جنگ جو زمانو ڪشمير جو سکر سنتياگرهھ
شهر نيڪالي ڳوٺن جو گشت قطع تعلقات پهرين يل ياترا اها يا تلوار لكدؤ جيل جيل مان رحصت من جو مونجهارو ناڀا (رياست) مولانا محمدعلي مهاتما
«* «* « * 4 * 2 « ن. * هه ۱ ن۱ ۱ + + *آڳ
مذهبي پڀاڳلچڻي جو زور
َ
يي
102 105 108 113 120 124
«* «* +ھ 2 ۱ + « *+ هه « ۱ +ر * + #آ
*
*
*«
*
٣
هندوستان ۾ رثفاق مظلومن جي ڪانگريس بورپ مان وايڊس
لنين جو وسڪارو ٽريڊ يونين ڪانگريس ڪڪرن پر ڪلاڪاٽ پورن سوراج
سول نافرماني
ثيئِي جيل
ييرودا_۔ ياترا
دِلن ن ڏيڻ جي تحريڪ بابي جوانتقال
دهلي
ڪراچي ڪانگريس لٽڪا جو سير
ناه پرارخنو
گول مز ڪانفرنس هاري غلچل
ناه جي پڄاڻي گرفتاريون ۽ ضبطيون بازاري ڀرچار
بريلي ۽ ديرادون جيل
127 1322 16 139 145 148 152 1509 104 169 175 183 189 1892 200 205 208 213 219 2208 234 26 244
* جيلي زندگي 248
* جيل اندرجانور 254 * لڙاتي 251 * مذهب ڇا آهي؟ 270 * انگريزسرڪارجي ٻِٽي نيتي 280 * جيل مان ڇوٽڪارو 288 « مهاتما سان ملاقاٿت هه
* لبرل ڌر وارن جي مٽنورتي 299 * بينڪي راڄ ۽ پورن سوراج 306
* انگريزي راڄ 321 * لِپي 240 * فرقہ پرسخي 248 * (واهون بند) ٻَُنجو 26
* علي پور جيل * لوڪشاهي * تتهائي
71ويٽڈ
خوشي يا زوري ديرادون جيل يارهن ڏينهن وري ساڳيوقيد ۾ * تازو احوال
«* خاتمو
* جنگ جا ڪڪر * قلہ تازو
* آخرين ڪلام
* * 2
274 228 294 299 414 48 453 462 467 474 4298 503 5056 514
ٻہ اکر
”جواهر جيُوئي“ برصفير جي انتهائي وڏي اڳواڻ جواهر لعل نهروءَ جي آتمر ڪٿا آهي, جيڪا هُن پنهنجي عتابَ وا اهاد رت تحرير ڪئي ۽ ورهاڱي کان گهڻو اڳ 41عع ۾ سنڌي زبان ران وقت جي وڄڻي نالي تيرٿ ويڙهومل وسنت, ترجمو ڪري ٻن ڀاڱن ۾ ج يا
جواهر لعل نهرو پنهنجي آتہہ ڪٿا ان طرح تحرير ڪئي آهي جو پڙهجي ٿي ت ان وقت واريون برصفير جون سياسي. سماجي حالتون, انگريزن جون عياريون ۽ پنهنجي اقتدار کي ڊيگه ڏيڻ ۽ سلامت رکڻ لاءِ هنن جيڪي سازشون ۾ حرڪٽون ڪَيون اُهي سڀ جو سڀ اسان جي اکين اڳيان ان طرح اچي بيهن ٿيون ڄڻ انهن جو مشاهدو اسين پنهنجي اکين سان ڪري رهيا آهيون. انگريزن کي هند مان ڀڄائي ڪڍڻ ۾ هندواسين جيڪي ڪردار ادا ڪيو ۽ جيڪي قرباڻيون ڏنيون اُهي ب سڀ نهروءَ جهڙي اعليٰ اديب ۽ سياستدان هتي تحرير ڪري روتيون_ آهن. هند واسين, ڪائگريس, مسلم ليگ توڙي ان وقت جي ٻين سڀاسي ڌرين, آزاديءَ ۾ ڪهڙڙو ڪردار ڪي انقلابين ڪهڙي ريت ڦاهيءَ جا قندا, پنهنجي ڳچين پ۾ وڌا,. ڪهڙي وت ان زماني جي سياسي اڳواڻڻن ۾ ڪارڪنن جا مٿا لئين سان ڀِڃي كين لهولهان ڪيو ويندو ه اُهو سڀِ ڪجه اُن وقت جو احوال ذرو پرزو هِن ڪتاب ۾ موجود آهي. اُن ڪري هيءُ ڪتاب رُڳو جواهر لعل نهروءَ جي پنهنجي ذاتي اتمم ڪٿا ڪونهي پران وقت جي سڄي سياسي وايومنڊل جي تاريخ آهي
جواهرلعل نهرو نہ رڳو پنهنجي زندگيءَ مر هندستان جي سياست ۾ ڇانيل رهيو پر ان جي زندگيءَ کان پوءِ ب نهرو خاندان ۽ ان جي پارٽيءَ هندوستان تي ڪيترو ٿي وقت حڪمراني ڪئي آهي ۽ اڄ تائين ب هندوستان ۾ هرو خاندان جو مان ۽ مرتبو اُهوئي آهي جيڪو نهروءَ جي زندگيءَ ۾ هو اُن جا ڪيترائي ڪارڻ آهن, هندوستان مان انگريزن کي ڀڄائي ڪڍڻ ۾ جتي هئدواسين انقلابين جو هٿ هو اتي نهرو جو سڄو خاندان سياست پر سرگر هو ان جو پيءَ موتي لعل نهرو ان جي امڙ ان جي زال. ان جون ڀيدرون ۽ گهر
جواهر جيّوتي آي
جا ٻار ب آزاديءَ جو پرچم کكٽيو پيا گهمندا هئا. انگريز جي لٺ اڳيان رڳو عام ماڻهي عامم سياسي ڪارڪن ڪود هو قربائيون رڳو اُهي ڪون ڏيندا هکا, پر لٺ بانڻو نهروءَ جي پيءُ ماءُ ۽ زال کي ب لڳندو هو رَت انهن جوب وَهندو هو جيلن ۾ اهي ب ويندا هڪا. جڎهن تقوہ جو ليڊر تحريڪ ۾ ٬يڀٽي سان گڎ هوندو هو ت پوءِ عام ماڻهو پوئتي ڇو هٽي ۽ آزاديءَ کان سواءِ انگريزن ان عهدنامو ڇو ڪري؟
هندوستان جو ورهاڱو ٿي ويو انگريز هليا ويا,. اسان گورن بدران ڪارن جي ور چڙهي وياسين, آسمان مان ڪِري وَڻ ۾راَٽڪي ٻياسين. تيرٿ وسنت, جواهر لعل نهروءَ جي ي تم ڪٿا کي اهڙي ت دلربائيءَ سان ن سندي ويس ڍڪبو جو لڳي پيو ت نهروءَ جو اُهو ڪتاب اَصلوڪو آهي ۾ اُهو خود نهر.. جو پنهنجو سنڌي ٻوليءَ ۾ تحرير ڪيل آهي
هاڻي تہ نهرو جسماني طور اسان وٽ موجود ناهي. هو پنهنجي -.- تحرير توڙي دانشمندانہ شخصيت ۽ ساڃاه وند ضگردار آدا ڪررڂ ڪر سداتين لاءِ اءِ آمربڻيل آهي ۽۾ تاريخ راز پار اُن جو ورجاءُ ”0 ن جي آمر ۽ لازوال هئڻ جي شاهدي ڏئي رهيو آهي.
هاڻي سنڌ جي صورتحال ڏِسي اٿين پيو لڳي ت اڳي تہ برصفير راسان جي دانهن نهرو ۽ گانڌيءَ تائين ب پهچي ويندي هكي ۽ اهي ب ُلڙڪ ڪڍي ويهندا ها ت ويچارا سندي!ا ان دا خاني ۾ ڪوب ٻُذڻ سُٹڻ وارو ڪونهي
سنڌ جي سمورن سياسي جج اد وند ماڻهن کي جواهر لعل نهرو جي هيءَ آتمر ڪٿا جڏهن هٿ چڙهندي ۽ هو پڙهندا 7 مونکي خاطري آهي ت نهررءَ جا خيال ۽ سوچون هنن کي همت ۽ حرصلا عطا
حيدرآباد سنڌ ٽا زسناتکي 4 نومير 2014ع 0300_18
هيءَ ڪتاب سليم چنا مهرباني ڪري پنهنجي والد محترم مرحومأنجم الدين ڇنا جي لئبرريءَ مان اسان کي ڏنو
جواهر جيُوتي
ٽي ہپينا سانده انڊا ڀرڻ بعمد دل ٿي چوي تہ ڪي هفتا سمهي ننڊون ڪريان يا جهنگ مُنهن ڏئي وڃان يا باغ جي ڪنڊ ۾ ڪنهن شاندار درخت هيٺ ليٽي ڪنن بالا جو ”چَلي پَرن هر ُو“ ڳايان, انگريڙي شعر پڙهان, ٻ ٻڊ يي نو نڪالو بداڻاڪ فرريٽزرد چنفن رانديوڻ ڌيان يفخ چهبب جبل آ٫, بشار ڏسا ن يا چؤماسي ۾ سمئڊ جو سير ڪريان ن ڇاڪاڻ ت هن مند پر ورڻ ديوتا جنسي جهوليندو آهي ۽ اک ڇِنڀ ۾ ساگر جي سطح تي هزارين بهاڙ عڪ مائريون ٺهنديون ڊهنديون آهن. دون ڏنٺو آهي رم ملوفان جي نند يک درياهھ جي شوخي ۽ شور, بادلن ۾ گجگوڙ ۽ وڄ جو چلڪاٽ منهنجي رت ۾ تازگي ۽ بودلائي آڻيندو آهي. برف الو بلندي ۾ عميق اوڙاه سان ب محبت أَقٰ: هندوستان اندر خواه ٻاهر ڄمار شهرن م گذاري اي پر مان ن اضاتي جهنگ جو ماڻهو آهيان شهري ھلڅي چاخي جو اثر مون تي گهٽ ٿيو آهي ۾ شُهرين جي عادتن ۾ اخلاق لاءِ نفرت اتہر ٽي ن ڪري دل ٿي چوي ت بهار
جي بادل وانگر اڪيلو ٿي اڪيلو ت تن تنا بريٽ, ها گهبان تران. ٻيو ڇا ب ڪريان پر ڪي مهينا جيڪر قلہ ۾ ڪا کي ”ٽرابسلام مرابخير“ ڪري ڇديان.
ٿياسانيڪل سوسائٽيءَ جي ون جو ٻور ڇڱي ويو هو ۽ انبڙين جي جهڳٽن سبب لامون لڙي يون هيون ------90 000000090 هڪا. وين جي اوٽ ۾ مان بيتڇ تي ٫ينو هيءَ ”جيوتي“ لکندو هوس. ڀر سنگ باران ڏسي ڇڇرڪ نڪري ويندو هوم ۾ ڪڏهن ت غصي ولال ٿي, پٺ وارو در کولي, مٿي پڃرين اُگهاڙو ڇوڪرن پنيان ن ڪاهي پوندو هوس. ڏهاڪو گزاڳيان ڪو ڊوڙندو ڏسبو هو ت لُوھ ڏئي وڃي جهليندو هومانس. در كًلڻ جو
جواهر جڪُوني 7
آواز ٻَڌي ڇوڪر رفو چڪر ٿي ويندا هڪا ۽ مان چُپ ڀيڪوڙي. ذومہ مان دربندي, وري لکڻ کي لڳي ويندو هوس. ڇوڪر ڇتيءَ ذات جا سو جهلي ڪڀترا جهليا. جيڪڏهن اتفاق سان ڪو ور چڙهيو تہ کڻي دڙڪو عتاب ڪيس. ننڍي هوندي آءٌ ب انهن وانگر انبڙيون, ٻير, کجور ونن مان چورائيندو هوس. رونشو ٿي لڳندو هو چوريءَ جو خواب خيال ن هو. وڻ الله جا سو ڪنهن جي ملڪيت ڪيتن ٿيندا؟ انهيءَ خيال ڪري ڪاوڙ دِري ٿي ويندي ھئي ۾ آءٌ نکين سر لکڻ کي لڳي ويندو هوس.
جڎهن مون هيءُ ڪتاب هٿ ۾ کڻيو تڏهن لئڊن مٿان هٽلر جو هوائي ”بلٽز“ ختہ ٿي چڪو هي ڪي ورهب ڌارين ملڪن پر رهڻ ۽ گانڌي يگ ۾ اسرڻ سبب مون پرقومي آزادي اتحادي بين الملل ۽ انسائي برادريَ لاءِ بلڪل گهري دلچسپي پيدا ٿي وٿي آهي. ني بيروزگار سفيد پوش هئڻ ڪري ساميواد ڏانهن پڻ گهڻو ڇڪجي ويو آهيان. جس ترويى رت گر ڪٽتب قبيلي جي ٻنڌن کان آجو ننڍي ٽهيءَ کان رولاڪ قلندري شخص آهيان جنهنڪري سماج جي ويچار وهنوار جو اثر مون تي گهٽ پيو آهي. مان سمجهان ٿو تہ جواهر لال ب ساڳئي سڀاوَ ۽ منورتيءَ جو ماڻهو آهي. هو اوچو مٿي آڪاس, آءٌ ڀوڻو مٿي ڀون آهيانن سندس حياتيءَ ۾ وڏا ڪارناما ٿي گذرپا آهن جنهن ۾ هن چڱو بهرو ورتو آهي. پر مون جهڙا ڪيكي شخص جي شايڊ دلي ۽ دماغي اڏاوت ۾ جواهر لال سان گهڻي قدر مشابهت رکن ٿا, سي حالحن سبب گمنام رهجي ويا آهن. منهنجو مطلب شڪايت ڪرڻ يا پاڻ ٻڏائڻ جو ناهي. منهنجي لکڻ جي مراد اها آهي تہ هن ”جيوٽي“ لکندي مون کي ڪا مشڪلات درپيش ن آئي آهي. هم خيال ۽ هم اُمنگ هكڻ سبب سهج سڀاء ويو آهيان لکند.و اکر ب اکر ترجمو ڪرڻ جو نڪي څيال هو نڪي ڪيو اثمر. ڪٿي اصلي انگريزي ڪتاب جو سؤ سِٽون ڏهاڪو سِٽن ۾ سمائي ويو آهيان ت ڪٿي مائيدار پنجن سٽن جي پئجوڻ ۾ سمجهاڻي ڏني اٿم سعيو ڪري سنڌي سليس ۾ عام فھمر ڪتب آندي اتم البت لاچاري حالتن هيٺ ڪي ڇڊا لفظ گهڙيا اٿہ يا هندي ۾ پارسيءَ مان ورتا اٿّہ. مون لاءِ ٻيو چارو ٿي ڪون ه.و نڪت چين جيڪڏهن اصل انگريزي ڪتاب كڻي ڀيٽي ڏسندو ت خود مشڪلات محسوس ڪندو ۾ ڏمرجڻ لاءِ گهٽ سبب ملندس. تنهن
جواهر جيّوئي 8
هوندي ب انسان خطا کان خالي ناهي. ممڪن آهي ت ڪيئي عيب ۽ ارٹڻايون رهجي ويون هجن جنهن لاءِ ممافي طلب آهيان.
منهنجي عادت آهي ت جيڪي هڪ دثعو لکي ويندو آهيان سو وري نقل نہ ڪندو آهيان. جنهڻڪري دستخط ۾ ڊاه ڊوهہ ۽ ڏنگيون ڦڏيون سِٽون پنهنجي اواكلي صورت ۾ بيٺيون هونديون آهن. ڇپيندڙ لاءِ اهي محنت ۽ مونجهاري جو باعث آهن. امڪان آهي ت انهيءَ سبب ڪي چُڪون رهجي ويون هجن. مان پاڻ نقل ڪري ت ڄاڻان. ڇاڪاڻ ت ان ۾ من تہ لڳندو اتم باقي نقل ڪراٿڻ لاءِ کپن پئسا, ۽ پئسا ب جهجها. ٿو سؤ صفحا نقل ڪرڻ مسخري ناهي. مون وٽ نڪي ايترا پِکسا آهن ۽ تٽڪي مفت ۾ نقل ڪري ڏيندڙ منشي. تنهتڪري جو حال حبيبان سو پيش پريان رکيو اتم
سند ۾ جيڪڏهن ڪنهن کي سڄِي ڄمار سُڃو رهڻو هجي ت ليکڪ جو ڌندو اختيار ڪري ڪٿان پَٽ سصَٽ ڪري يا رت چڪو ڏئي ڇار ڏوڪڙ ڪماڻي ڪتابن بلي وڃائي ت واه ت ت پڻي ۽ ڇاپي جو خرچ تنڪرڻ محال اڻس. مون کي اهڙو تجربو پنهنجي تازي ڇپايل ڪتاب ”چٹنگون“ مان مليو آهي. ڪن همت افزاتي لاءِ ٻ چار لفظ ساراهھ جا لکيا ہ ڪن در در وڃي گلا ڪكي ۽ گاريون ڏنيون پر ڪتابن جا ٿها اُڏوهي ۽ ڪوتن جي کاڄ لاءِ بهري ۾ ڍير ٿيا پيا آهن. ٻپهري جي ماهان مسواڙ مورڳو هڙ جو هرج. دل ٿي چوي ت هن سياري اُماڙي ڏئي ڀينٽ ٻاري پنهتجن خيالن ۽ اُمنگن کي اٿين جلئدو ڏسي, وڏا ٽهڪ ڏيئي اندر جو بار ھهلڪو ڪريان. هن ”جيونيءَ“ تي اٽڪل ٻ هزار رپيا خرچ اچي ويو آهي. مون ۾ ايڏي سمرٿي ڪٿي جو ايڏو ڪتاب ڇپايان. منهنجو دوست ڀاٿي پرتاپ ڏيڪلداس واهر نن ڪري ها ت هيءَ ”جيوني“ تڪي لکجي نڪي ڇپجي ها. ممڪن آهي ت ڪنهن ڌرمي پستعھ لاءِ پئسا ملن-۔ پستٽڪ ب اهڙو جنهن جا ويهارو کن ترجما اڳي ٿي موجود هوندا. پر ”جواهر صيوني “ ڇا ويهيڻ صديءَ جي. همدوسمان جي تواريي. قزمي تخمريڪ جو انڪشاف. هڪ عالم آشڪار هستيءَ جي جنون آور امنگ ۽ افڪار جو تذڪرو آهي تتهن جي ڇڀاتڻ لاءِ واجه وجهندي ب اسامي لهڻڂ مشڪل آهي.
منهنجو دوست ڀائي پرتاپ سرود يسڪ ساهتہ ۽ ڪلا جو شاتق, قومي آزادي ۽ انساتي برادريءَ جو طرفدار. فراخ دل ۽ آزاد خيال توجوان آهي.
جواهر جيُوئي 9
سنڌ کي اهڙن جوائن جي ضرورت آهي. ”جواهر جيوني“ ڇپائڻ سان هن ملڪ جي خدمت ڪي اهي ڇاڪاڻ تہ هن ڪتاب جي پڙهڻ سان سند واسين کي دلي ۽ دماغي تربيت ۽ تفريح ٻکي ملئديون. مون کي قوي اميد آهي ت سندس نگهباني ۽ سهاري هيٺ ”سنسار ساهتي لکبرري“ وڌندي ويجهندي ۽ سهڻا ڪتاب ۽ ترجما ڇپائي سندي ساهتي کي اڙج تي رسائيندي
1 آگسٽ 1941ع تيرٿ ويڙهومل وسنت
جواهر جيمُوني 00
ذري گهٽ ٻ ورهب ٿيا. لڙاٿيءَ جو نغارو وڄي چڪو ه.و جرمني پولينڊ ۾ ڌوڪي پئي ويئي. وارڌا پر ڪانگريس ورڪنگ ڪامپٽيءَ جو ماڙ جاري هو. ن رخھہت, ن صلاح, نہ پُڇا, ن چتاء چاليهھ ڪروڙ هندواسين جي نصيب جو فيصلو هڪ گوري هند وزير مِٺ ماٺِ ۾ ڪري ڇڏڎيو! ڪاميٽيءَ جي ميمبرن پر حخت رنجش هڪي. ڏمر هو بحث جي ڌارا گرم پي وهي. انگريزن جا مددگار ڪيئن بڻجون؟ نازي جرمتي جي سوڀ ڇو آڻيون؟ ٻكي پُڙ ڳرا.
مهاتما جي صلاح پنهنجي ليکي سهڻي هئي. جنگي ميدان ۾ لڙي خون جون نديون وهائڻ, اهو ڪ ڪانگريسي ڪيئن همٿائين؟ هيءَ تہ پاڻ موقعو آهي جو دنيا جي ڇوٽڪاري لاءِ ڪانگريس ڪا نئين واٽ گهڙي ڇڏي بي طرفدار ٿي اسين هن جنگ کان پاسو ڪري بيهرن. ن اسان جي جنگ ن اسان جي صلاح, ن اسين هئسا ۽ خونريڙيءَ جا همراه!
هوڏانهن ٻين گهڻن جو خيال نرالو هو ڇو ن موقعي جو فائدو وٺجي؟ شايد انگريز اسان کي آزادي اڇي! ڏي وٺ ڪريون؟ چوي ٿو لوڪ شاهيءَ لاءِ لڙان ٿو ڏٻري پولينڊ لاءِ وڙهان ٿو مدد جي آڇ ڪريونس پر شرط وجهونس تت آزاديءَ جو اعلان ڪري لڙائي پڄاڻان سوراج ڏئي. لڙائيءَ پُڄاڻان ڪجه طاقت ملي. جواهر لال انهيءَ خيال جو اڳواڻ هو. دليلن جو درياه اُٿلي پيو ڪي ڇوليون هيڏانهن ت ڪي هوڏانهن. جهجهن جو رايو ساڻس ملي.و مهاتما پنهنجي اصول تي محڪم هو ت ڪانگريس لڙاتيءَ ۾ ڪيئكن ب مدد ث ڪري دٺيا پر ان وڪار وقت من ڪانگريس پنهنجو اهئسا جي مٽي تي تائہ رهي ۽ خونا خوتي کان پاسو ڪري
ميٽنگ پوري ٿي. مهاتما موٽي سيوا گرام ٿي ويو سندس منهن تي سدا جيئان مشڪ هئي. موٽر جي ويجهو پكي ويو ت جواهر لال ميٽنگ تان اُٿندي
جواهر ججُوئي 1
ئي پنهنجي ننڍي 700 رپين واري ڪئميرا هٿ ۾ جهلي مهاتما جو اڳ وڃي ورتو تہ ههڙي اتهاسڪ ميڙ بعد سندس ڦوٽو ڪڍان. مهاتما اکيون مٿي ڪري ڏسي ت مار جواهر لال ڪئميرا تاڻي بہ بڀنو آهي. وڏو ڻھيڪ 29 سان لٺ اولاري جواهر کي رو ڪيائين. چي. هي وري ڇا ٿو ڪرين؛ پر ايتري مر جواهر لال سندس فوٽو كينچي ورتو!
ڪا گڎوگڎڈ سمايل آهن. هو هڪ زبردست تواريڂي سڀاو جو ماڻهو آهي. اڪثر اڳواڻ هلچلون هلائيندي انهيءَ ڳالهھ کان بلڪل بي خبر هوندا آهن ت سندن عمل يا سندن ساٿين جو عمل گذريل, چالى ايندڙ زماني جي تواريڂ مر ڪهڙي جڳه والاريندو پر جواهر لال سنسار جي سياسي, سماڃڪر, مذهبي هلچل کي انسانذات جي تواريخ جا باب ڪري ليکيندو آهي. اهڙو ماڻهو هرهڪ مك واتعمي کي اتهاس ۾ پنهنجي جڳه ڏيندو آهي. پاڻ خود انهن هلچلن جو بائي ڀل ڪري هجي پر هو انهن ج 99090 جي ساڳي بيهڪ آهي جا ان ماڻهوءَ جي جو ناٽڪ ڪندڙ ب آهي ت ساڳي وقت ناٽڪ ڏسندڙ ٻ آهي. اهوئي سبب هو جنهن ڪري ورڪنگ ڪاميٽيءَ جي نيصلي کان مئٽ پوءِ ان اهم ميڙ سان لاڳاپو رکندڙ مهاتما جهڙي زبردست شخصيت جو وٽو ڪڍڻ لاءِ ڊوڙي اڳ جهلي وڃي بيئو جواهر لال جي گهڙت ۾ انهيءَ ٻئي عملي ۾ تواريڂي انگ ڪجه ڪمزوري ٻ آندي آهي. جيڪڏهن رڳو عمل پر مگن ٿئي ت جيڪر سندس شخصيت هاڻي کان ب زبردست ٿئي. هينئر ڪڏهن ڪڏهن عمل ۾ هچڪ هٽڪ رهي ٿي. دل جو گهوڙو تيز ڊوڙي ت ڪنهن مهل مغز جو لغام کيس روڪيو ڇڏي اها دل ۾ مغفزجي ويه سدائين سندس جيون ۾ رهي آهي.
ميڙ خحم ٿيو. شام مان رات ٿي. ڌار ڌار ميمبيرن جون پاڻ ۾ ڳالهيون پكي ٿيون. اڳواڻن وٽ ٻين ملاتاتين جي ب پيھ هئي. ڪن جا ڪهڙا سوال, ڪن جا ڪهڙا. سڀتي کي مُنهن ڏيڻو سو جواهر لال کي 12 بڄ ت انهن ۾ ٿي لڳي ويا. ميڙ ۾ فيصلو ٿيو هو تہ جواهر لال ٺهراءُ ٺاهي صبح جو بحث لاءِ ميمبرن اڳيان رکي. پويان ٻ چار ڏينهن سڂت پورهڪي جا. ٻ ڏينهن مسافريءَ جي نڪ ۾ اوجاڳي جا. سڄو ڏينهن گرما گرم بحشثن م. اڌ رات تائين
جواهر جيّوني 12
ملاقاتين جا ننڍا وڏا رڳڙا. سو ٿڪجي ٽنجي 12 کان پوءِ ويٺو لکڻ. ڪانگريس جا جنگ جي باري ۾ سالن جا اڳيان ٺهراءُ اٿلايائين پٿلايائين جيئن نئون ٺهراءُ انهن سان ٺهڪائي سگهجي. منجهند جو اڍائي ٻبڃي هڪ ڊگهو لنبو بيان تيار ٿي ويو جنهن جي پڙهڻ ۾ ئي جيڪور اڌ ڪلاڪ کن لڳي وڃي. بيان ن هو پر هڪ چترڪار جو اكري چتر هو. ٻوليءَ ۾ جان هئي. دليلن م دم هو هڪ زبردست اعلان هو. آزاديءَ جو ناد هو. دوسٽيءَ جو هٿٹ وٺو يا ڪانگريس جي واهر وڃايو. اها للڪار هڪي. اهو بيان غلہہ راءِ ميڙ ۾ بحال ٿي.و رات جو ئي ولايتن تائين تند بنا تار ۾ پهچي ويو گهڻن ٿي ملڪن ۾ لڙاٿيءَ وقت اعلان, پذرناما, وزارتي تقريرون ٿيون پر انهن سڀئي پر جواهر لال جي جوڙيل ڪانگريس جي بيان پنهنجي جڳه لهڻي. دماغي تابليت ۾ جواهر لال جو ڇڊو ڪو مَٿُ پوي هندوستان جي تازي تواريخ ۾ ٻيو اهڙو زبردست اڳواڻ مولائا محمدعلي هو. هن جو دماغ بپ هڪ تکي ترار هئي. جهڙي تكي ڌڪ ۾ تهڙي تيز رفتار ۾. جواهر لال جي شخصيت ۾ زبردست دماغي طاقت هڪ ٻيوانگ آهي.
6ع جو سال ه.و سنڌ جي دؤري تي نڪتو ه.و ڀانيان ٿو تہ شڪارپور جو شهر هو سندس آجيان جي سرگس هئي. گاڏيءَ ۾ سوار ه.و ماڻهن جي پيه لڳي ٻيئي هئي. گاڏي آهستي آهستي پئي هلي. اوچتو ٿي اوچتو وچ رستي تي گاڏي بيهي رهي. ٻ ٽي ڄڻا ساڻ هئاسونس. اسان ڀانيو تہ ڪو ماڻهو اڳيان لنگهي رهيو آهي. اجهو ٿي گاڏي هلي. هڪ منٽ گذريو, ٻ گذريا. جواهر لال اچي بي صبر ٿي.و منھن ڪڍي ٻاهر نظر ڪري اهو ڪم ڪيائين جو اسين ت واتڙا ٿي وياسين. ڪانگريس جو پريزيڊنت ه.و سندس ٿي آجيان جي سرگس هئي. پاڻ شهر جو مهمان گاڏيءَ ۾ براجمان هو پر اوچتو ئي اوچتو اُڇل ڏيئي, گاڏيءَ مان ٽپ ڏيئي, ڊڪون پائيندون اڳتي وڌي ماڻهن جي انبوه ۾ پهتو اُٿي بيهي ڇا ٿا ڏسون؟ هڪڙو فوٽو گرافر سر زمين تي شاهي ڪئميرا کوڙي جواهر لال جي فوٽي لاءِ نشان پيو وٺي. ائهيءَ تٿي سرگس بيهاري هئي. ڌوڪيندو جواهر لال ب وڃي رسيس. گڄند لال ٿيندو جوءِ مان ڌماليندو وڃي ڪئميرا تائين پهتو سنهي سرير جي پلوان ٻانهن سان جوش مان ڪئميرا پاڻ کڻي ڀر وارن ماڻهن جي پيهھ کي ڇڙوڇڙ
جواهر جيُوني 13
ڪري ٻانهون هلائيندي نرڙ گُهنجائيندو اچي گاڏيءَ ۾ چڙهي.و مجال جو هڪ جٿو ب انهن هزارن مان گاڏيءَ اڳيان وري بيهي سگهي. سرگس وري شان مانُ سان اڳتي وڌي بازار جو چڪر هڻي. هزارن کي درشن جو لاڀ (يتي. بجواهٳٳ اڃي بتييجي زيا جي هر پهڪو
سندس ڌرم پتني ڪملا نهرو جي پوتر يادگيريءَ ۾ اسپتال جي بنياد جو مهاتما گانڌيءَ ئي پٿر وڌو اله آباد شهر جا هزارين معزز ماڻهو مرد زالون حاضر هئا. مهاتما ۾ جواهر لال مٿي ٿلهي تي وينا هڪا. ان موقمي جو سڀاپتي جواهر لال پاڻ ه.و شاميائي کان ماڻهو وڌيڪ ها. ميڙ جي ڇيڙي تي گپا گيھ لڳي ٻيئي هئي. سڀڪو ڀانڪي تہ ويجهو هجان ت مهاتما کي ٻُڌي سگهان. ٿيله ٿيلهان ۾ اچي اُتي گوڙ ٿيو بس ٿي ن ٿئي. جواهر لال تقرير لاءِ اُٿيى شور بند ٿي ن ٿئي. اتان بيهي خوب ڇينڀيائين پر اثر جهڙو ٿيو تهڙو ن. وري ٻ ڌماليائين. ٽي داڻيون. پوءِ اسان کي ت تپرس ۾ وجهي ڇڎيائين. ٿلهي تان ڇال مار هيٺ ٽپي, ڊوڙون پائيندو ڳاڙهو ٿيندي اکيون شوخيندو وڃي گوڙ ڪندڙن تي ڪڙڪي.و کين ڌمال ب ڌمالن جهڙگي ڪڍيائين. زبان کان ت خوب ڪم ورتائين. ذڌري گهٽ ٻانهن کان ڪم ٿي ورتاڻئين پر روڪي ڇڏيائين. سندس ڪُروڌ گهڻا ن جهلي سگهندا آهن سو جوان جلد ئي ڌمڪجي ويا پر پاڻ جيئن ڊوڙندو ويو تين ڊوڙندو موٽي ٿلهي تي چڙهي اچي تقرير شروع ڪياٿين. پئجاه ورهي تڏهن سندس عمر هکي. سرير کاڻ سندس من جوان هو سو دم چڙهي آيو هوس. مئٽ ب ت ساھ كڅڻ لاءِ ٿرسي.و. پوءِ شروع ڪيائين. پر پوءِ 20-15 سِٽون تقرير جون ن سهڪندي سهڪندي چيائين. پوءِ آهسٽتي آهستي وڃي پنهنجي رفتار ۾ پيو
جواهر لال جي شخصيت جو ٽيون مك انگ آهي انتظامہ بي انتظامي هڪ پل ب سهي ن سگهي. سندس اندر اڇل کاٿي اڀريو اچي. جڎهن جڎهن ڪانگريس جي عهدي جو بوجو مٿس پيو تڏهن سزا ۾ سخت ت هو پر انتظام سخت رکندو ه.و ٻيو ت والنٽيئري سڀاو سندس رڳ رڳ پر ڦوڪيل آهي. سپه سالار اهو سثو جنهن ۾ سپاهيءَ جا سڀ انگ هجن ڪنهن شاهي ميڙ جو پريزيڊنٽ هوندي بہ ڪڏهن ڪوت ڀلجي ويندو هو ت مان والنتيئر آهيان. پريزيڊنٽ جو عهدو ماڻيندي ب والٽيئر جي فرض پالڂ جي اجهل
جواهر چڪوئي 14
ڇڪ رهندي هيس. عهدي جي ڪوڙي شان اڀمان مان جاڻي ٿي ڪين
جواهر لال جي سڀاو ۾ دل ۽ دماغ جا گهڻي ئي گڻ آهن. منهنجي ساڻس 9ع کان وٺي واثفيت آهي. اڃا تاڙو ولايت مان موٽيو ه.و آمرتسر ڪانگريس کان ڪجه اڳ گڎجاڻي ٿي هئي. سندس شخصيت ڇڪيندڙ آهي. متڀيد هوندي ب سڀ سان دل ڳنڍي سگهندو آهي. سچو نيڪ نيت انسان آهي. ڪيني کي دل ۾ جاءِ ڪون ڏي ريس حسد ساڙي جي خبر ڪانہ اٿس. مغز تيزدل وڏي هن سالن ۾ گهڱن ٿي موقعن تي سندس دل ۽ دماغ جي طاقت جو اظهار ڏنمہ. مٿين ٻن ٽن مثالن ۾ مون سندس زبردست شخصيت جي رڳو ڪن مکي جُزن جو بيان ڪيو آهي. سندس ”جيوٽي“ مثالن سان ڳڻي ٻيئي آهي. جن مان سڀٽي جزن جي پڙهندڙن کي پروڙ پوندي هڪ هڪ سِٽ هن ڪتاب جي پڙهڻ وٽان آهي. ڪوب پنو ڪنهن سبق سکيا کان خالي ن آهي.
جواهر لال جي انگريزي قلہ ۾ خوب جواهر آهي. سندس لکڻيءَ جو ترجمو ڪنهن رواجي ترجمان جي وت کان ٻاهر آهي. ان ڪري چكو ٿيو جو تيرٹٿ وسنت تي اهو ڪم رکيو وي.و وسان ڪين گهٽايو اٿس. سندس سنڌي قلہ ۾ ب چڱو ٿي پاڻي آهي. اهو ترجمي مان ظاهر آهي. جواهر لال جي ٻلوان ٻوليءَ جي ٻل رکڻ ۾ پوري محدت ڪيل آهي., ترجمو سليس آهي. سِٽن جي ٽور هلڪي جيكن خود جواهر لال جي انگريزيءَ ۾. پڙهندڙ جي دم يا دماغ تي بوجو ئي معلوم ڪوت ٿيند.و وڃ لس پڙهندو ۾ سمجهندو ڪٿي ب ڳؤراڻ ڪان ڀاسبي. سنڌي ساهٽتي۔ ۾ هن ڪتاب کي پنهنجي جاءِ رهندي
ڪراچي جكرامداس دولٽرامر 7 آگسٽ 1941ع
جواهر جيڃُوئي 15
ڪشمير مان ڪَو
”آتمر ڪٿا لکڻ ۾ مزو ۾ مشڪلات ٻئي آهن. پاڻ ڪَسو ڪندي دل پئي ڪرڪي پر پاڻ سرس ڪندي پڙهندڙ کي اٻڻا ڏيارڻ ج ڊڀ پيو ٿئي.“ ابراهيم ڪَولي
شاهوڪاري ٻار اڪثر كريل ٿيندو آهي. ويتر سڄا سارا يارهن ورهي۔ہ ماٿٽن کي ٻيو اولاد ن ٿئي تہ ٽپڙ ٿي ٽيڙي مون کي ٻ ڀيئر برابر آهن پر هو مون کان گهڻو ننڍيون آهن, جنهتڪري ٻالڪ اوسٿا ۾ گهڻو وقت اڪيلو گذارڻو پوندو هومہ جيڏن سرتن جي سنگ کان ب محروم هوس ڇاڪاڻ ت ماٿٽن مون کي اسڪول ۾ پڙهڻ واجب نہ سمجهي خانگي ماسٽرياڻيون ۾ ماسخر رکي ڏنا هڪا. گهر ويئي ماڻهن سان ڏيٺ ويٺ ٿيڻ مشڪل آهي سو مان بنا ڪنهن يار دوست جي جيكن تيئن وقت پيو گذاريندو هوس. البت هن مان اِهو مطلب ڪڍڻ تہ گهرجي ت اسان جي گهر ۾ ماڻهن جي ڪا آڻاٺ هئي. ٻين هندو خائدانن وانگر اسان جو بي گڏيل ڪٽتب هو ڪيترائي سؤٽ ۽ ويجها عزيز اسان سان گڏ رهندا هڪا. پر هو مون کان وڏا هڪا. منهٽجا سؤٽ هاءِ اسڪول يا ڪاليج ۾ پڙهندا هڪا ۽ مون کي پاڻ کان ننڍو سمجهي رائد روند, ڪمر هاج ۾ شامل نت ڪِتد هڪا. اِهوئي سيب هو جو هيڏي وڏي ڪٽنب ۾ مان پاڻ کي بلڪل اڪيلو سمجهندو هوس ۽ پنهنجي روءِ سوءِ پيو پاڻ وندراٿيندوهوس.
اسين ڪشميري هڪاسين. ٻ سؤ وره اڳ اسان جا آيا دولت ۽ تاماچار هٿ ڪرڻ خاتر ڪشمير مان ڪَوچ ڪري هندوستان جي سرسبز ماٿريءَ ۾ آيا. اورنگزيب جي وفات بعد مفل خاندان جي زواليت جو زماٽو هو. وقت جو حاڪم فرڂ سڀار هو. هڪ دفعي فرخڅ سيار ڪشمير جو سير ڪرڻ آيو جتي کيس معلوم ٿيو تہ اسان جي خاندان ۾ هڪ شخص راج ڪڙل تالي
جواهر جيّوئي 16
3
سنسڪرت ۽ پارسيءَ جو تمام سئو ڄاڻو آهي. ڏسجي ٿو تہ شايد شينشاه جي اشاري تي اسان جو ڪتتب ڪشمير مان هجرت ڪري هت آيو اِهو واقعو اٽڪل 1716ع ۾ ٿي.و اچڻ سان راج ڪول کي هڪ واهھہ جي ڪناري تي ٺهيل جڙيل شهر سميت جاگير عطا ڪكي وٿي. آسپاس جي ماڻهن اسان جو گهر نهر جي ڪئئي تي ڏسي اسان تي ڪؤل_ نهرو جو نالو ڌريو پر پوءِ ڪن ورهين پڄاڻا ڪڙل ڪڍي باقي نهرو جي نالي سڎڻ لڳا.
انهيءَ زماني ۾ ملڪ جي حالت سٺئي ن هئڻ سيب اسان جي ڪٽتنب کي ڪيڪي لاها چاڙها ڏسڱا پيا. جاگير ب ويڪي سسندي تان جو هڪ جريب ب اسان وٽ نہ رهي.و اسان کي پنهنجي آجيو ڪا لاءِ ٻيو ڪو رستو ڳولڻو پيو سو منهنجي پڙڏاڏي لڪشمي نارائڻ نهرو انگريزن جي ڪمپتيء؛ پاران دهلي درٻار ۾ وڪالت ڪررڻ شروع ڪئي. 1875ع جي بلوي کان اڳ منهنجو ڏاڏو گنگاڌر نهرو ڪجه وقت لاءِ دهليءَ جو ڪوٽوال هو سندس ديهانت چوٽيهن ورهين جي ننڍي ڄمار ۾ 1861ع ڌاري ٿي.و بلوي ۾ اسان جو مال ملڪيت, ڪاغذ پٽ چٽ ٿي ويا ۾ اسين ٻين وانگر دهليءَ مان گل بچائي سکين ڪئين آگري اچي نڪتاسين. تڏهن بابو اڃا ڄاٿو ب ڪون هو پر منهنجا نوجوان چاچا ٿوري گهڻي انگريزي ڄاڻندا هئا. اِنهيءَ زماني جو هڪ مزيدار قصو آهي. هڪ دذفعي منهنجو هڪ چاچو ڪٽنب سميت دهليءَ مان اچي رهيو ه.و ساڻس سندس ننڍي ڀيڻ پڻ هي جا ڪشميري ڇوڪرين وانگر تمام حَسين هئي. اتفاق سان واٽ تي ڪي انگريڙي سولجر گڎجي وين. جن سفيد پوست سهڻي ڇوڪري ڏسي سمجهيو ت منهنجي چاچي ڪا انگريز ڇوڪري ڀڄائي آهي. انهيءَ زماني ۾ تڙي کڙي فيصلو ٿيندو هو جيڪڏهن منهنجي چاچي کي انگريزي ٻولي ن ايندي هجي ها ت ئه په ڳچيءَ ۾ رَسو وجهي وڻ ۾ ٽنگي ڇڏينس ها. پر هن جي سمجهائڻ تي ٿورو ٺاپر ڪيائون ۽ انهي وچ ۾ چاچي جو هڪ ڄاتل سُڃاتل شخص اچي لانگهاٿو ٿيو جنهن مڙئي جا پلؤ آجا ڪرايا.
ڪي سال اسان جو ڪٽتب آگري ر ٿايڪو رهيو. بابي جو ڄثم ب 61ع راڻن ٿي روي بابو پڻ ساڳڪي سال ڄاتو هو بابو پوءِ ڄاٿو هو. سندس ڄم کان ٽي مهينا اڳ ڏاڏم گذر ڪري ويو ه.و اسان وٽ ڏاڏي جي هڪ نندڍي
جواهر جيُوتي 17
تصوير آهي جنهن ۾ کيس مغل درٻارين جهڙو لباس پيل آهي. پاسي کان خمدار ثرار الس. روش ڪصميري اٿن بأتي ين 90999999099 0790 عمر ۾ گهڻو وڏا هڪا. وڏو چاچو بنسي ڌر نهرو انگريز سرڪار جي عدالت خاني ۾ نوڪري ڪندو هو ۽ نندو چاچو نند لال نهرو راجپوتانا جي كخري رياست جو ڏه ورهين لاءِ وزير هو تنهن کان پوءِ هو قاتون پڙهي آگري ۽ وڪالت ڪرڻ لڳو بابي ۽ چاچي جو پاڻ ۾ ڏاڍو سنيه هوندو ه. ڏاڏيءَ جو ب بابي تي گهڻو آر هو ڇاڪاڻ ت هو ننڍو پُٽ هيس. منهنجي ڏاڏي ٻ ڪا اهڙي جهڙي ن هئي. اڄ تائين ڪشميري گهرن جي زالن ۾ سندس نالو وڄيل آهي. ڪنهن کي مجال ن ٿيندي هي جو سندس سامهون پوي يا سندس ٳڇا اورانگهي. برڌ اوسٿا هوندي ب ني ٿي .گر جي ا!شاري سان هلائيندي هئي ۽ ننڍيون وڏيون کانكس ڏڪنديون هيون.
منهنجو چاچو هاءِ ڪورٽ ۾ وڪالت ڪندو ه.و جڎهن هاءِ ڪورٽ آگري مان کي اله آباد آندائون ت, منهنجو چاچو ت ٽپڙ کڻي اله آباد آيو انهيءَ وتت کان اسين ال آباد رهندا اچون, جتي گهڻا وره پوءِ 1889ع م منهنجو جنم ٿيوو. چاچي جي ڪرت وئي وڌندي بابو ننڍي هوندي رڳو پارسي ۽ عربي پڙهيو هو بالغ ٿيڻ کان پوءِ انگريزي سِکڻ لڳو ماڻهو سمجهندا هڪا ت هو پارسي ۽ عربي ۾ وڏو ماهر آهي, تنهن ڪري کانكس وڏا کيس عزت ڏيندا هڪا. انهيءَ هوندي ب اسڪول ۽ ڪاليج واري عرصي ۾ ور ور ڏئي ڀڄي ويندو هو ۾ حرڪتي ب هڪ ٿي هو اڙٻنگ ۽ لچن ڇوڪرن جو ليڊر ڪري ليکيندا هئس. کيس مغربي لياس ۽ مغربي روش پسند پوندي هئي جا هتي جي ماڻهن جي لاءِ هڪ نئين ڳاله هئي. پروفيسر سندس جرٿت ۾ ذهن جو قدر ڪري سئدس اڙپئگايون ۽ ايو سبحو هلڻ ثظرانداز ڪري ڇڏيندا هئا. ٻين وانگر ڪتابن تي ٿور نہ نچوئيندو هو هڪ ٿي سَٽ سان امخحان پاس ڪري ويندو هو پڇاڙيءَ جو بي. اي واري امتحان ۾ ڪوري جو ڪورو وڃي ويٺو پهريون پيپر لکي موٽيو تہ خيال اچي ويٺس تہ پڪ ٿي پڪ ناپاس ٿيند.و سو ٻئي ڏينهن تي امتحان بهشڪار ڪري تاج محل طرف گُهمڻ هليو ويو سندس پروفيسر کي انهيءَ تي ڏاڍي مٺيان لڳي ۾
جواهر جھُوتي 1
خوب ڇنڊ ڪڍيائينس. چيائينس ت سندس پهريون پيپر سٺو لکيل هو ۽ جي امتحان ڏي ها تہ پاس ٿي وڃي ها. خير انهيءَ بعد بابو وري ڪاليج ۾ ن ويو ۽ نن ڪڏهن بي. اي پاس ڪياٿين.
هاڻي بابي جي مرضي ٿي ت ڪنهن ڪرت ڪار کي لڳي. انهيءَ زماني ۾ وڪالت کان سواءِ ٻيو ڪو اهڙو ڌندو هوئي ڪون جنهن ۾ر لياتت ۽ قابليت ڏيکاري نالو ڪڍجي. ڀاءُ جو مثال ب اڳيان هوس, سو پابي هاءِ ڪورٽ جي وڪالت جو امتحان ڏنو عجب ت هوامتحان ۾ تہ رڳو پاس ٿيو پر پهريون نمبر آيو ۾ سونو ٻلو انعام مليس. اواكل ۾ وڪالت ڪائپور ضلع جن ڪور رڪرو ڪياڻين ټحٿدتي پنهنجي صتر سان جاها يع يڀ سندس پير ويو کُپندو انهيءَ زماني ۾ ڪانپور ۾ ڪشتي؛ لاءِ پهلوان اچي گڏ ٿيندا هڪا ۽ وڏيون مكچون لڳنديون هيون. بابو ڪشتيءَ جو ڪوڏيو هو سو وڪالت جي ڪمر ڪندي ب رانديون ۾ ڪشتيون کيڏندو هو
ڪانپور ۾بابي کي ٽي سال ڪم سکڻ جو معياد پورو ڪرڻو هو سوان بمد الھ آباد موٽي اچي هاءِ ڪورٽ ۾ وڪالت شروع ڪيائين. ٿوري وت کان پوءِ سندس ڀاءُ سرڳ ڌام پڌاري.و پنڊت نند لال بابي کي نپائي وڏو ڪيو هو هڪس ڀاءُ پر پتا سمان۔ بابي جو ساڻس ڏاڍو قرب هوندو هو. هن جي ديهانت بمد ڪٽنب جو سڄو بار بابي مٿان پيو ڪورٽ ۾ چاچي جو سمورو ڪمر ب بابي کي مَليو. مٿي كنهڻ جي نرصت ث هوندي هيس اڻهيءَ ۾ شڪ ڪونهي ت وڪالت ۾ سندس نالو برک ٿيو پر ٻئي ڪنهن پ ڪم جي کيس فرصت ن هوندي هكڪي. انهيءَ زماني مرانگريزي دان, وچولي درجي جا سفيد پوش باو لوڪ ڪانگريس ۾ ڪجه دلچسپي وٺڻ لڳا. اواٿئل ۾ با ڪانگريس جي ڪن ساليانن جلسن ۾ شريڪ ٿيو هو هو پنهنجي ڌنڌي ۾ گتل هو جنهن ڪري سياسي ۽ ملڪي معاملن جي چڱيءَ ريت اڀياس ڪرڻ جو موتعو ن مليو هوس. سندس سڀاءُ اهڙو ن هو جو ٻين سان سکڻي ها
۾ رها ملائي يا ٻين.جو پو لڳ ٿي هلي. ظاهراً گهڻي ڪم سبب سندس اڳرو ۽ تكو سڀاءِ ڪي قدر مانو ڏسڻ مرايندو هو پر درحقيقت ان جو فقط روپ بدليو هو ۾ ان عيوض ٻين تي حڪ هلائڻ جي خواهش پيدا ٿي هيس. انهيءَ ۾ شڪ تاهي ت انهيءَ پرٻل ٳڇا شڪتيءَ سبب هو پنهنجي ڌنڌي ۾ جواهر جيُوتي 1
ڪامياب ٿيو هو ۾ پنهنجو پاڻ تي ڀاڻڻ ۽ پاڻ ۾ نخر وٺڂ سکيو ه.و ويڙهھ جو ت ڪوڏيو هو. خاص ڪري زوردار طرف سان آٽڪڻ ۽ وڏ وڏيرن جي مخالفت مان مزو ايندو هوس. عجب آهي ت اهڙي سڀاءِ هوندي هو راج نڀتيءَ کان دُور ڪيئن رهي سگهيو؟ اها بي حقيقت آهي ت انهيءَ زماني ۾ ڪانگريس ڪا ويڙهو سنسٿا نہ هئي ۾ نڪي خود بابي کي راج نيتي جي گهڻي ڄاڻ هئي. تنهن هوندي ب کڻي چكجي ت الهي ٻلهي بابو قومي خيالات جو ماڻهو ه.و انگريز جي رهڅي ڪرڻي پسند هيس ۽ سندس من تي اثر وينل هو ت. هندستاني پنهنجن بڇڙن افعالن سيب ڏليل ۽ تت درجي تي پهتا آهن. ڏسندو هو ت اڳواڻ بنا ڪجهھ ڪري ڏيکارڻ جي رڳو پيا ڊگهيون تقريرون ڪن ۽ لٻاڙون هڂن. ڇا ڪري ڏيکارين تنهن جي کيس ب خبر ڪان هئي پر تنهن هوندي ب اندر ۽ انهن لاءِ ثفرت پيدا ٿي هيس. فخر هكس تہ پاڻ وڪالت ۾ برک ٿيو آهي, جنهتڪري سمجهندو هو ت راج نيتيءَ ۾ بهرو وٺندڙ ماڻهو گهڻو ڪري آهي آهن جي ٻئي ڪنهن ڪر ۾ ڪامياب تہ ٿيا آهن.
ڏينهون ڏينهن بابي جي ڪمائي ويئي وڌندي اُپراسي سان خرچ ب ويو وڌندو. پئسا ميڙي اوکيءَ سوکيءَ لاءِ توشو ٺاهي رکڻ جي عادت ن پرائي هڪائين. وشواس هس ت جيترو ب چاهي اوترو ڪمائي سگهند.و سندس رهڻي فلڪدار, اميراڻي هكي ۽ سندس خيال فرنگي, جنهن ڪري پوءِ تيكن پوءِ اسان جو سجڄوڪٽنب يورپي نموني هلڻ چلڻ لڳ و
مان اجهو اهڙي گهر ۾ ڄاٿو نڀنوهوس.
جواهر جيُوئي 20
الڪ اوستا
منهنجي ٻالڪ اوستا ماٿتن جي سنڇال هيٺ گذري گهر ۾ منهنجا سؤٽ پاڻ ۾ بحث مياحڻثا ڪندا هكا ۾ اڪثر انگريزن جي اعتراض جوڳي روش ۽ اسان جي ديس واسين سان بدسلوڪيءَ جا واقعا هڪ ٻِكي کي ٻُڌائيندا هڪا. اهڙا مثال انيڪ هڪا. ريلوي ۾ گاڏا انگريزن لاءِ خاص رزروڊ ٿيل هوندا هڪا ۽ گاڏيءَ ۾ پيھ هوندي ب هندو واسيءَ کي مجال نہ ٿيندي هڪي ت انهن ۾ پير پائي سگهي. جيڪڏهن انگريز هٿان هندواسي خون ٿي ويندو هو تہ جوري جوابدار کي بي ڏوهي ٺهرائي ڇڏي ڏيندي هئي. عام وندرگاهن ۾ يورپين لاءِ خاص بينچون هونديون هيون. اِهي ڳالهيون ٻُڌي ڌاري قوم جي حاڪمن تي مونکي خار لڳندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن ت منهتجا سؤٽ ڪنهن اهڙي معاملي تان انگريزن سان اَٽڪي پوندا هكا ۾ سڄي گهر ۾ جوش ڦهلجي ويندو هو منهتجو هڪڙو سڙٽ طاقتور همت ڀريو مڙس ه.و سو اڪثشر ڪِرانين سان ڌنڌ ڏيندو ه.. انگريزن سان ڪو اتفاقي جهيڙو ٿيو هوندس. باقي ڪِراتي جي پاڻ کي حاڪمن جي قوم جو سوٽ ثاپبت ڪرڻ لاءِ ڏاچي وڃي ڏه توڏو وڃي تيرهن مثل هندواسين سان خواه مخواه کانكس بازي ڪندا هئا, تن سان تكو پوندو هو اهڙا واقعا اڪثر ريل ۾ مسافري ڪندي پيش ايندا هئس. ڪچيءَ اوستا پراهي ڳالهيون ٻڌي منهنجي دل تي ڌاري قومر جي حاڪمن لاءِ بُرو اثر ويڻو هن مان اهو نت سمجهڻ گهرجي ت ڪنهن خاص انگريز سان دشمتي هيمر انگريزن کي ت اندر ٿي اندر ۾ ساراهيندو هوس. منهٽتجي خانگي ماسترياڻي انگريزڻ هي ۽ بابي جا ڪيترا دوست پڻ انگريز هڪا جي اسان جي گهر ايندا ويندا هڪا.
سانجهين جو بابي جا سنگتي وٽس اچي کِل ٽهڪڙي سان گهر کڻي ڏيندا هڪا. بابي جي کِل ب ڪا کِل هكي! ٽه ٽه ٻڌي مان پردي پٺيان لڪي ليكا پائي ڏسندو هوس ت هي وڏا ماڻهو ڪهڙيون ٿا ڳالهيون ڪن. اتفاق سان
جواهر ججُوتي 21
مون تي ڪنهن جن نظرايقجي ويندي هك ات ڪي ٻاهر ڪڍندو هو ۾ بابومون کي ڊنل ڏسي هنج ۾ کڻي ويهاريندو هو هڪ دنعي بابي ڪلئريٽ يا ٻئي ڪنهن قسم جو ڳاڙهو شراب ويئي پيتو وسڪي پيئندو ت ڪيئي دنعا ڏنو هومانس, پر هي ڳاڙهو شراب ڏسي مان ن ڪي ويس ۽ امان کي وجي ٻُڌايم ت بابورت ويئو پڪي.
بابي لاءِ مون کي اندر ۾ ڏاڍي عزت هوندي هڪي. هو منهنجي نظر ۾ همت هوشياري مردانگيءَ جو سروپ هو ۽ آس هي ت وڏي هوندي سندس جهڙو ٿيڻ جي ڪوشش ڪتدس. پر ايڏي پيار ۽ عزت هوندي ب آءٌ کائئس ڊڄندو هوس, ڇاڪاڻ ت هو زود رنج, تکي سڀاءُ جو ماڻهو هو ڏسندو هوس ت نوڪرن ۽ ٻين ڏسٹن وائسٹن سان جهٽ چَڀپِ پوندو هو مون کي ويچارن نوڪرن جي حال تي قياس ايندو هو ۽۾ ساڻن اهڙي قس جي روش تي خار لڳندا هڪا. بابوشل ن ڪنهن تي ڪاوڙجي. خدا پٹاهھ ڏيا شڪر جو وري ب پاڻ تي ضابطي رکڻ جي مُڪتي ۾ ٻين جي ڪر عقلي ۾ ڪوتاه نظريءَ تي کِلڻ ۽ مذاق اڏائڻ جي ڏات هيس, جنهنڪري اندر ۾ اُڻندڙ ڪاوڙ جي طوثان کي روڪي ويندو هو ٻڍاپي ۾ پاڻ تي مڪمل ضابطو هئس. ورلي ڪو اهڙو موقعو بڻيو هوندو جڎهن جوانيءَ جي زماني وارو ڌرن ڏڪائيندڙ زلزلو پيدا ڪيو هوندائين. مون کي هڪ اهڙو حادثو هينئر ب ياد آهي. مان اٽڪل پنجين ڇهين ورهين جو هئس. هڪ ڏينهن بابي جي ميز تي ٻ خود نويس قلم ڏئمہ. منهنجي دل سڪي وئٿي. خيال ڪي مت بابولکندو هڪ تلم ۽ ٻيو ت هونگي پيو هوندو سو ماٺ ڪري هڪ قلہ کسڪاتي ورتم. ٿُوري وقت بعد ڏٺم تہ قلہ جي ڳولا ۾ گهر هيٺ مٿي ڪري ڏنو اٿن. مون کي لڳو ب ڊپ سو سچي ڪرڻ کان نابري واري ويئس. نيٺ ڳوليندي قلہ مون وٽان لڇي پين.۔ بابو غصي ۾ لال ٿي ويو ۽ اهڙا ت سسٽڪا ڪڍيائينم جو ڪيترا ڏينهن بستري داخل هوس ۽ اندر جو سور ۽ ڦٽن جو پوسرڻ ٻپي سنم. انهيءَ مار سبب بابي لاءِ اندر پر ڪٽ ڪون پيس فقط ايترو سو سمجهيم تہ ايڏي سخت
انهيءَ مان ڏسي سگهندا ت بابي مان ڊپ ڪرڻ لاءِ مون کي قوي سيب هو امان جي ڳالهھ نرالي آهي. هوءَ مون کي حد کان ٻاهر, اڳي پيڇي جو
جواهر جيُوئي 22
ويچار ن ڪري پيار ڪندي هئي ۽ مان ب ڪوشش ڪري سندس مٿي تي چڙهندو ويندو هوس. مان ب کانئس لڪ لڪاءُ ن ڪري ڏرو پرزو وڃڄي کيس ٻُڌائيندو هوس. هوءَ ننڍي قد جي هئي. ٿورو اُسرڻ بمد مان پاڻ کي سندس ساريکو سمجهڻ لڳس. واھ جي سونهن هسر! دل ڏٺي ن ڍاپي! سندس سهڻا پر تمام ڀپتڪڙا هٹ ۾ پير مون کي وڻندا هڪا. سندس رڳن پر تازو ڪشميري رت هي ڇاڪاڻ ت سندس ماتنن کي اصلي وطن ڇڏئي ٻ پيڙهيون مس ٿيون هيون.
منهنجي پيء وٽ مبارڪ عليءَ نالي هڪ منشي هوندو هو جنتهن جي مبارڪ علي جو سڀاءُ ٽرم ۽ ڦلهڙو ٿي پيو هو. خاص ڪري ٻارن تي هو مهربان هوندو ه.و مان بہ وٽس وڃي پنهنجو حال اوريندو هوس. سندس سهڻي سفيد سونهاري ڏسي سمجهندو هوس ت هو تمام قديمہ زماني جي پيداٿش آهي. جڏهن سندس مفک مان الف ليليٰ وغيره مان قصا ۽ بلوي جا واقعا ٻُڌندو هوس, تڏهن عجب ۾ ڏندين آڱرين ڏيندو هوس. منشي مبارڪ علي جڏهن رحلت ڪري ويو تڏهن آءٌ چڱيءَ ڄمار جو هوس سندس پياري يادگيري هينثر ب مون کي لاءِ هڪ بي بها خزانو آهي.
ننڍي هوندي ٻيون ب ڪيتريون آکاڻيون ٻڌيون هيم. منهنجي چاچيءَ وٽ مهاڀارت, رامائڻ ۽ ٻين پُران مان گڏ ڪيل ڪهاڻين جواکٽ ڀنڊار ه.و اهي آکاڻيون ٻڌي ٻڌي مون کي هندو پراڻن ۽ ڏند ڪٿائن جي چڱي واتفيت ٿي وٿي پر جنهن کي ڌرم چئجي تنهن جي گهڻي ڄاڻ ڪان هيم. بابو ۾ منهنجا سوٽ کل چرچي ر ڳاله ٽاري, ڌرمي ال ان 2 ڏينداهڪا. گهر ۾ زالون پاٺ اي گنگا اشنان وغيره ڪنديون هيون ۽ ڇٺ ڇماسيءَ ڪنهن مشهور مندريا سنياسيءَ جي درشن لاءِ وينديون هيون. مون کي انهن ڪرياتن مان مزو ايندو هو پر ٻاهران بابي ۽ سؤٽن وانگر ڳرائي رکندو هوس. هر سال وڏا پرڀ پڻ ملهائيندا هڪاسين. هوليءَ تي سڄو شهر خوشيءَ ۾ ن ماپندو هو پچڪاريون ڀري هڪ ٻئي کي هڻندا هئاسين ۽ ڏياريءَ تي هزارين ڏيڪا ٻاري گهر کي چمڪندڙ موتين سان جڙيندا هكاسين. جضر اشقمنَآٹي ڪرشن جي ڪيل انز چتي لاءِاڈارات غائين اوسيتڙ ڪرڻڱو پوندو هو جنهنڪري مان ت سمهي پوندو هوس. باقي دسهڙي تي رام
جواهر جيُوني 23
ليلا خوب ڏسندوهوس. محرم تي امام حسن ۽ حسين جو درد انگيز داستان بدہ ۽ عاشورا ڏسڂ ويندا هئاسين ۽ هر سال متشي مبارڪ علي عيد جي موتمي تي اسان کي پنهنجي گهر وٺي سَيون ۽ مثايون کكارائيندو ه.. ۱ زانسواءِ رکڙي ٻڌڻ جهڙا ٻيا ڪيترا هندڪا ننڍا پرڀ پڻ ملهائيا هئا. ڪڏهن ڪنهن سؤٽ ماسات جي شاديءَ سانگي ٻاهر وڃڻو پوندو هو اهڙي موتعي تي ڪيئي عزيز خويش اچي ڪئا ٿيندا هڪا. منهنجچي جيڏن سرتن جي ب ڪمي ڪان هوندي هئي, جنهتڪري اهڙن موتعن تي راند روند ۾ کيچل ۾ وقت گذاري, وڏن جو ن ڇڙٻون ٻُڌيون اڻ ٻُڌيون ڪري ڇڏيندا هكاسين.
اسان جي ملڪ ۾ شادين تي اجايو ڏيک ڪرڻ ۾ ڪيترو فضول خرچ ٿو ٿئي. اهڙي ڏيک ۾ نڪا آهي ساڃه تڪا سونهن. اُن کي نندڻ جانر آهي. خاص ڪري وچولي درجي وارن ۾ هن تسم جو فضول خرچ وڌيل آهي. غريب ب هٿ اڙ آهن. قرض کڻي پيا شقغل ڪم! پر اهو دليل ڏيڻ ت سندن مفلسي سندن پئگتي رسمن ۽ اڍنگي خرچ جو تجيجو آهي سو سراسر غلط آهي. ويچارن جي جيوت اهڙي ت اڀوڳي ۽ بي مزي آهي جو ورهين جي ڳهڻ ۽ سُورن بمد شاديءَ جو موقمو جنهن تي کانا گانا ٿين سو سندن لاءِ بيابان ۽ باغ مثل آهي. جيڪڏهن اها خسيس اتفاقي خوشي ۽ کل ب كکسي وٺجين ت هنن لاءِ حياتي ناتابل برداشت ٿي پوندي ڀل ت کين هدايت ڪجي ت پنهنجي وت کان ٻاهر خرچ ڪري, گهر ٻاري ڏياري نہ ڪن. پر ور ڪريو ت ويچارن وٽ آهي ڇا جنهن مان جشن ڪن؟ غريبن لاءِ جشن, محفلون, نضول خرچ بي معنيٰ لفظ آهن. تنهتڪري نردتي ٿي سندن ڦٽن تي لوڻ ن پُرڪيو ۽ نڪي سندن خشڪ زندگيءَ کي وڌيڪ الوڻو ۾ بي سوادي بنائڻ جي ڪوشش ڪريو. اهڙيءَ ريت وچولي درجي وارن لاءِ شادي مِٽن ماٿٽتن جي ميلاپ جو موتمو آهي. هندوستان وڏو ملڪ آهي جنهن ۾ سڀٽي يارن دوستن, عزيز خويشن سان ملڻ محال آهي. شاديءَ تي سڀيئي گڏجن ٿا اهوئي سبب آهي جو شاديءَ تي ايڏو ٽڪساٽ ڪيو وڃي ٿو البت هينكر ڪانگريس ۽ ڪانگريسن تي اهڙو موتعو ملي ٿو ۽ انهيءَ خيال کان شايد راج نيتي ۾ پنگتي سميلن شادين جي جڳه والارين.
اسان ڪشميرين پر پردي جو رواج ڪونهي پر هندوستان ۾ اچڻ بعد
جواهر جيُوني 24
پنهنجي رتبي رکڻ خاطر لاچار ير ڪشميرين اڳيان اسان کي ڀردو اختيار ڪرڻو پي.و اڄ ' تائين اسين پاڻ ۾ پردو ن ڪندا آهيون ۽ وڏن موقمن تي بي زالون مرد گڏ اُٿندا ويهندا آهيون. البت ائين ٿيندو آهي ت زالون پاڻ گڏجي ٽولي ٺاهي وهنديون آهن ۾ مرد پاڻ ۾. ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين ۾ ڀيد ڪون رکون, جنهن ڪري هو هڪ ٻئي سان پيا رلن ملن. انهيءَ مان اٿين تہ سمجهڻ گهرجي ت اسان وٽ يورپ جيتري آزادي آهي.
وڏي ڪٽنب ۾ ننڍين ڳالهين تان جهڳڙي ٿيڻ جو گهڻو امڪان آهي. ڪڏهن ڪڏهن مان ڏسندو هوس ت ڪي گهر جا ڀاتي هڪ ٻِئي کان پاسو پيا ڪن يا هڪ ٻئي لاءِ اڻ وڻندڙ نموني پيا سس پس ڪن مون کي سندن اها هلت نہ وڻندي هڪي ۽ دک ٿيندو هڪم. بابو سمجهندو هو ت انهيءَ گهپيءَ لاءِ زالون تلاهي آهن پر جڏهن ڏسندو هو ٿ گهر پر اٹٰبڅت وڌي وٿي آهي ت ٽپي باه ٿي ويندو هو ۽۾ سڀني کي خوب ڪن مھٽ ڪري ڪجه وقت لاءِ ڪلڪل کي ٻنجو ڏئي ڇڏيندو هو
جواهر جيُوني 256
مان جڏهن ڏهين ورهين جو هوس, تڏهن بابي ”آنند يون“ ٺهرائڻ شروع ڪي اڳين گهر کان